کارگاه اشنایی با منابع فقهی

کارگاه آشنایی با منابع فقهی

استاد: آقای خالد غفوری

1-    منابع فقهی مذاهب اسلامی

2-    منابع فقه مقارن

3-    منابع همایش

 

1- منابع فقهی مذاهب اسلامی

الف) شافعیه

1.     الام:

نویسنده امام شافعی محمد ابن ادریس شافعی (150- 214) است.

بیشتر نظرات شافعی قبل از مسافرت به مصر با عنوان نظرات قدیم ذکر شده و بیشتر نظرات شافعی بعد از مسافرت به مصر با عنوان نظرات جدید آمده است.

2. مختصر المزنی  متوفای264

-المهذب- اسحاق شیرازی متوفای 476-متولد393

-شرح مهذب – المجموع (محی الدین النووی)(متن برای مهذب شیرازی است و شرح آن برای محی الدین النووی است) 630-676

-الوجیز فی الفقه الامام الشافعی)505 ابوحامد غزالی

-روضۀ الطالبین – نووی

-فتح الوهاب فی شرح منهج الطلاب – زکریا انصاری 722-926

-الاقناع فی حلّ الفاظ ابی شجاع- الخطیب شربینی وفات 977

ب)مالکیه

-الموطّأ   امام مالک بن انس93-179

-الواضحه فی السنن و الفقه236

-المستخرجه254

-الاسدیه 213

- المدوّنه( معروف) 160-240            نویسنده: سحنون

موّطا : احادیث فقهی که فتاوای مالک بصورت حدیث آمده و بدون اسناد و اهل سنت جزء منابع فقهی میدانند نه حدیثی

مدوّنه :1- مثل فقهی است وحدیثی نیست.

2- با دو واسطه فتاوای مالکیه نوشته شده ولی موطّا بدون واسطه توسط مالک نوشته است.

-رسالۀ ابن ابی زید القیروانی 386

شروع این رساله خیلی مهم تر از اصل کتاب است.

-الثمر الدانی شرح رساله قیروانی1330

-مختصر خلیل 767

مواهب الجلیل شرح مختصر الخلیل 902-954

-الشرح الکبیر – الدردیر (شرح مختصر الخلیلی 1201)  (مهم)

-حاشیه الدسوقی(ابن عرفه)1230 حاشیه شرح الکبیر    (مهم)

-بدایۀ المجتهد  -ابن رشد قرطبی 595   (مهم) –انتشارات  مجمع تقریب درپاورقی نظریه امامیه را هم آورده

 

ج)حنفیه   80-150 (قدیمی ترین فقه اهل تسنن)

النعمان بن ثابت بن زوطابن ماه  از  شاگردان مهم ابو حنیفه

-ابو یوسف 113-182 کتاب: الخراج

-محمد بن حسن شیبانی113-189 کتاب ایشان:1- الحجۀ لی اهل المدینه2- الجامع الصغیر

-المبسوط سرخسی(مهم) ( تاریخ وفات 483) جامع و شرح اصول سته حنفی است

اصول سته: جامع الصغیر-جامع الکبیر- اسیرالکبیر-اسیرالصغیر زیادات-مبسوط(شیبانی)

مبسوط برای این سه شخص است :1-شیخ طوسی2-سرخسی3- شیبانی

-تحفه الفقهاء – سمرقندی وفات 575

- بدایع الصنائع فی ترتیب الشرایع- کاسانی یا کاشانی وفات 587

- کنزالدقائق تنسفی  ت 710

-البحر الرائق(شرح کنزالدقائق)- ابن نجیم ت 910

-الدر المختار – حصفکی1088

حاشیه الرد المختار علی الدرالمختار(معروف به حاشیه ابن عابدین10252)   (بسیار مهم)

د)حنبلی

-مسند احمدبن حنبل شیبانی164-241

کتاب حدیثی است و خیلی از اهل سنت آنرا فقیه نمی دانند و محدث می دانند

-مختصر الخرقی 334

المغنی – ابن قدامه (شرح مختصر الخرقی )620

المغنی فقه مقارن هم هست

-الشرح الکبیر- نوه ابن قدامه یا شخص دیگری به نام ابن قدامه682

الشرح الکبیر، شرح مختصر دیگری است وشرح خرقی نیست.

-الانصاف      

ه ) شیعه:

-المقنعه- شیخ مفید413

-شیخ طوسی385-460

-خلاف /مسبوط – شیخ طوسی

-مهذّب-ابن براج  از شاگردان شیخ طوسی486

-الوسیله الی نیل الفضیله: ابن حمزه طوسی 560

-الغنیه النزوع :ابن زهره      2جلد فقه – اصول

-السرائر-ابن ادریس598 (معروف به حلی)

-الجامع للشرائع – لبن سعید حلّی 689

-شرائع الاسلام – المحقق حلی 679

-مختصر النافع – مختصر شرائع

-المعتبر- شرح مختصر النافع

کتب علامه حلی:648

-ارشاد الاذهان الی احکام الایمان 2ج

-قواعد الاحکام      3ج

-تذکرۀ الفقهاء / فقه مقارن

منتهی المطلب فی تحقیق المذهب/ فقه مقارن

-الایضاح: فخر المحققین پسر علامه حلی(شرح قواعد الاحکام علامه)

کتب شهید اول- شاگرد علامه حلی- شهادت 786

-ذکری   4ج

-الدروس    3ج

-اللمعه الدمشقیۀ

-الفیه/الیان

-محقق کرکی جامع المقاصد(شرح قواعد علامه حلی) 940

-شهید ثانی966-الروضۀ البهیه-مسالک الافهام

- محقق اردبیلی(مقدس اردبیلی) -مجمع القائده و البرهان( شرح ارشاد علامه) 14ج-متوفی1993

-مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام – سید محمد عاملی (شاگرد محقق اردبیلی) 6 ج

فقط عبارت را شرح داده است ( معروف به سید السند)

-محقق خراسانی(سیزواری) 1090 شاگرد محمد عاملی-کفایه الاحکام

-ملامحسن کاشانی-محدث کاشانی  اصولی هم بوده ولی اصول او متفاوت با بقیه است.

-مفاتیح الشرائع(مهم تر از کتب دیگر ایشان) است- الوافی در حدیث- النخبۀ المحسنیه

-مصابیح الضلام – وحید بهبهانی             1205    (اصول جدید)

-مفتاح الکرامه-سید جواد عاملی (شرح قواعد علامه) همه اقوال امامیه آمده

-ریاض المسائل – سید علی طباطبایی عاملی1231 -  14ج

غنائم الایام- میرزای قمی1231

-جامع اشتات- میزای قمی (فارسی)       فارسی 4ج

-مسند الشیعه –نراقی (احمد نراقی)   19ج

v    ازمنابع مهم جواهرالکلام 1-مسند الشیعه 2- ریاض

-جواهر الکلام –(شرح شرائع) محمد حسن نجفی1266

-مکاسب- شیخ انصاری1281

-العروۀ الوثقی- سید محمد کاظم یزدی1337

-موسوعه- امام خوئی

-طهارت امام/دلیل تحریر الوسیله/شرح تحریرالوسیله/ تفصیل الشریعه/ مستند تحریر الوسیله

 

2 و 3- منابع فقه مقارن ومنابع همایش

حدود 59 منبع

مهم ترین 20 منبع است

1-    الإعلام :

اولین کتاب فقه مقارن امامیه که بدست ما رسیده است و قبل از این کتاب کتب دیگری نیز بوده که بدست ما نرسیده است.

نویسنده: شیخ  مفید، متوفای سال 413 ه ق.

2-    الإنتصار

نویسنده: سید مرتضی، متوفای 436 سال ه ق.

3-    ناصریات

نویسنده: سید مرتضی، متوفای 436 سال ه ق.

سید مرتضی کتابی بسیار مفصل در مسائل اختلافی دارد که بدست ما نرسیده است و فقط این دو کتاب با حجم متوسط به ما رسیده است.

4-    رسائل الشریف المرتضی

این کتاب را نیز سید مرتضی در 4جلد نگاشته است. ایشان در خلال مباحث مطرح شده در کتاب، برخی از مباحث مقارنه را ذکر می کنند ولی کل کتاب مقارنه ای نیست.

5-    جمل العلم و العمل:

این کتاب را نمی توان گفت که از کتب فقه مقارن است، اما چرا این کتاب را جزو موارد فقه مقارن بررسی می کنیم؟ به دلیل شرح آن که مقارنه ای است.

شرح این کتاب توسط قاضی ابن البراج نوشته شده و المهذب نام دارد. این کتاب دو جلد دارد که به نظریات و آراء اهل تسنن پرداخته است.

ابن البراج اهل لبنان و از شاگردان شیخ طوسی (شاگرد سید مرتضی) می باشد. ایشان در سال 481 ه ق وفات یافتند.

6-    بدایه المجتهد و نهایة المقتصد:

بدایه المجتهد و نهایة المقتصد جزو منابع فقه مالکی و فقه مقارن به شمار می آید. نویسنده آن ابن رشد قرطبی  (متوفای سال 595 ه ق) است.

چاپ جدید هشت جلد می باشد که توسط مجمع التقریب بین المذاهب در قم تحقیق شده است. امتیاز این تحقیق اینست که نظر امامیه را در پاورقی آورده اند. چون ابن رشد به نظریات مذاهب اشاره کرده و نظرات امامیه را غالباً بیان نمی کند. لذا می توان گفت چاپ جدید فقه مقارن بین 5 مذهب می باشد.

نکته:

ü       لازم است دانش پژوهان توجه داشته باشند که بین این قرطبی و قرطبی صاحب تفسیر الجامع لأحکام القرآن فرق بگذارند.

ü       توجه به تاریخ های ذکر شده جهت پی بردن به قدمت کتب لازم و ضروری است.

7-    المعتبرشرح مختصر:

نویسنده محقق حلی (متوفای سال 676 ه ق) می باشد.

8-    المجموع:

نویسنده این کتاب محی الدین نووی (متوفای 676 ه ق) است. این کتاب شرح کتاب المهذب ابواسحاق شیرازی می باشد. چاپ قدیم این کتاب نزدیک به 20 جلد است. از این جلد ها، جلد 15، 16 و 17 به بحث زن و خانواده ارتباط دارد.

9-    المغنی:

این کتاب جزو منابع فقه حنبلی و مقارن است و نویسنده آن ابن قدامه (متوفای سال 620 ه ق) است. البته یک پدیده عام و کلی در منابع اهل تسنن می بینیم که در کتابهایشان در عرصه فقه مقارن نظرات امامیه را منعکس نمی سازند. این کتاب شرح متن مختصر الخرقی است. به مختصر الخرقی کسی اهمیت نمی دهد، بلکه آنچه مهم است همین شرح می باشد. کتاب 12 جلد دارد که 2 جلد نیز به عنوان فهرست و معجم به آن اضافه شده است. جلد 6 و 7 ارتباط با همایش دارد.

در این کتاب متن مختصر الخرقی داخل پرانتز نوشته شده و بعد شرح آن بیان می شود. لذا در کتاب چند متن می بینیم:

متن اول، متن کتاب مختصر الخرقی است.

متن دوم را ابن قدامه اول (متوفای سال 620 ه ق)، صاحل المغنی نوشته است.

متن سوم، به ابن قدامه دوم (متوفای 682 ه ق) تعلق دارد و به نام شرح الکبیر می باشد.

اکثر مباحث فقه مقارن به این کتاب مراجعه می کنند؛ چرا که این کتاب اشاره می کند به اقوال صحابه، تابعین و  ...، و مباحث به صورت استدلالی بیان شده است.

نکته:

در کتب مهم اهل تسنن دو کتاب المغنی داریم، یک المغنی به مباحث فقهی پرداخته و المغنی دیگر به بحث عقاید پرداخته است.

10-    تذکرة الفقهاء:

نویسنده علامه حلّی (متوفای سال 726 ه ق) است.

11-    منتهی المطلب فی تحقیق المذهب:

نویسنده علامه حلّی (متوفای سال 726 ه ق) است. این کتاب شباهت بسیاری به کتاب المغنی دارد. نظرات امامیه در این کتاب منعکس می باشد و اقوال و ادله ی اهل سنت را مطرح کرده و بحث می کند با ادله ی اهل تسنن. لذا می توان گفت که نویسنده ی آن چند قدم از ابن قدامه جلوتر رفته است.

این دو کتاب بسیار مفصل به مباحث مقارنه ای پردخته اند.

12-    الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف:

نویسنده مراداوی حنبلی (متوفای 885 ه ق) می باشد.

13-    الفقه علی المذاهب الاربعه :

نویسنده عبدالرحمن جزیری (متوفای 1360 ه ق) است.  

14-    الفقه علی المذاهب الاربعه و مذهب اهل بیت:

متن جزیری را دارد و در پاورقی نظر امامیه را بیان می کند. این کتاب دارای 5 جلد است و پاسخگوی پژوهشگران در زمینه فقه مقارن می باشد و دانشپژوه را بی نیاز از مراجعه به سایر منابع می کند.

15-    فقه السنه و فقه الشیعه:

نویسنده این کتاب 3 جلدی، سید سابق است. ایشان نظر شیعه را در پاورقی ذکر فرموده اند.

16-    الفقه علی المذاهب الخمسه:

نویسنده کتاب مغنیه می باشد.

17-    الانصاف فی مسائل الخلافیه:

نویسنده علامه سبحانی می باشد. ایشان در این کتاب اعم از مسائل فقهی را بیان می دارند.

18-    الموسوعة الفقه الاسلامی فی المقارن:

این کتاب معروف به موسوعه جمال عبدالناصر (پادشاه مصر) است؛ زیرا وی بانی این کار بوده است.

امتیازات این کتاب:

ü     چون موسوعه است، مباحث فقهی را بر اساس حروف الفبا مطرح می کند نه بر اساس کتب فقهی متعارف که از باب طهارت شروع می کند.

ü     فقه امامیه، زیدیه، ابازیه و اسماعیلیه را انعکاس داده است.

ü     از کتب علماء مذاهب، متون را نقل می کند و اشاره به کل مذاهب اسلامی دارد.

گروهی که این کتاب را به نگارش درآورده اند، به 21 جلد آن را رساندند و بعد متوقف شدند. زیرا پرژه های دائرة المعارف هزینه بسیاری نیاز دارد.

19-    الموسوعة الکویتیه (الموسوعة الفقهیه) :

وقتی نگارش کتاب «الموسوعة الفقه الاسلامی فی المقارن» متوقف شد، این کتاب نوشته شد. لذا انتظار می رفت پخته تر باشد. در ابتدا یعنی حدود 40 سال پیش، مباحث را در جزواتی نوشته و آنرا برای علمای اسلام فرستادند. در این جزوات نظر امامیه بوده است. بعد علماء نظرات خود را نوشته و برایشان ارسال نمودند. اما وقتی منتشر شد نظرات فقه امامیه را نداشت.

این کتاب از جهت فنی و شکل و قالب، قابل قبول است ولی در انعکاس نظرات علماء به خوبی عمل نکرده اند. همچنین در این کتاب بر خلاف موسوعه ی گذشته متن نقل نمی شود و به زبان خود مطالب را نقل می کند.

این موسوعه هم اکنون بیش از 50 جلد است و تمام حروف الفبا را نوشته است. در این کتاب بحث طلاق در جلد 29 و بحث نکاح در جلد 41 آمده است.

20-    الموسوعة الفقه الاستدلالی المقارن:

دائرة المعارف اسلامی عهده دار نگارش این موسوعه می باشد. مختصرتر از موسوعه جمال عبد الناصر 7 جلد به چاپ رسیده است و ان شاءالله حدود 12 جلد خواهد رسید.

این موسوعه با «الموسوعة الفقه الإسلامی طبقاً لمذهب اهل البیت» تفاوت دارد. موسوعه «الموسوعة الفقه الإسلامی طبقاً لمذهب اهل البیت» بسیار مفصل نگاشته شده و هم اکنون 36 جلد آن منتشر شده است و به 100 جلد خواهد رسید.

 هم چنین موسسه «دائرة المعارف اسلامی»، «فرهنگ فقه» را به زبان فارسی و خلاصه و الفبایی را نیز به چاپ رسانیده اند.

21-    الفقه المقارن  للاحوال شخصیه:

نویسنده بدران ابو العینین مصری می باشد.

22-    فتاوای معاصره

 

نکته:

آیا فقه مقارن همان علم خلاف است یا دو علم است؟

کتاب هایی که در علم خلاف نگاشته شده دور از فقه مقارن نیست. لذا می توانیم از کتابهایی که به نام علم خلاف و اختلاف نوشته شده را می توان برای مقارن استفاده کرد. مثل: الاشراف علی مذاهب اهل العلم.

23- الاشراف فی اختلاف العلما:

نویسنده ابوبکرنیسابوری (ابن منذر)، متوفای سال 309 ه ق است.

24- مختصر الاختلاف الفقها:

نویسنده جسّاس (متوفای سال 370 ه ق) حنفی است که کتاب احکام قرآن و کتاب اصولی است. 

این کتاب خلاصه کتاب دیگری به نام «اختلاف الفقهاء» از تهاوی (متوفای سال 331 ه ق) از بزرگان اهل سنت است.  

25- خلاف:

نویسنده شیخ طوسی است. این کتاب را به صورت خلاصه، سیوری با نام «مختصر الخلاف» نوشت.

 

اشاره می کنیم به برخی از کتاب های جدید:

1.     الموسوعة الفقه الاسلامی المعاصر:

نویسنده الوهبی الزحیلی است. ایشان اهل سوریه بوده و چند موسوعه نوشته اند به نام های: «الفقه الإسلامی و ادلته» و «الموسوعة الفقه الإسلامی و القضایا المعاصرة».

2.     المرأۀ المسلمه المعاصره:

نویسنده دکتر محمد زحیلی است.

3.     نظام حقوق زن در اسلام:

نویسنده شهید مطهری است.

4.     فلسفه حقوق خانواده:

نویسنده فرج الله هدایت نیا است.

5.     اسلام و جامعه شناسی خانواده:

نویسنده حسین بستان است.

6.     المرأة و الولایة القضاء:

نویسنده احمد الموجان السعدی است.

7.     حقوق مدنی:

نویسنده دکتر حسن امامی است. در این کتاب در جلد 4، از صفحه 260 و مقداری از جلد 5 اختصاص به مباحث حقوقیی خانواده دارد.

8.     حقوق مدنی:

نویسنده حبیب الله طاهری است که جلد 3 این کتاب مربوط به حقوق خانواده است.

9.     حقوق المرأة فی الاسلام :

نویسنده سید صادق شیرازی است.

10.    حقوق و تکالیف زوجین و مقایسه تطبیقی متون مذهبی از قرآن و کلام اهل البیت علیهم السلام

نویسنده منصوره وطنی است که انتشارات زائر آن را چاپ کرده است.

11.    زنان در حکومت امام زمان

نویسنده محمد جواد مروجی طبسی است.

12.    معاشرت زنان و مردان از دید گاه اسلام:

نویسنده حسن صادقی است.

13.    حقوق زن از دیدگاه قرآن:

نویسنده محمد بیستونی است.

14.    نگاهی به حقوق زن در اسلام:

نویسنده زهرا عظیمی است.

15.    درآمدی بر فقه مقارن:

نویسنده علی اصغر رضوانی است.

16.    پیامبر اعظم وحقوق زن:

نویسنده علی اصغر رضوانی است.

17.    شخصیت وحقوق زن در اسلام

18.    دانش خانواده وجمعیت

19.    حقوق ومسولیتهای فردی واجتماعی زن

20.    زن دراسلام – کلیات ومبانی

21.    زن وخانواده

22.    بناء الأسرة المسلمة فی ضوء القرآن و السنة:

نویسنده خالد عبدالرحمن العِک است.

23.    الأسرة و المتطلبات الاطفال (خانواده ونیازهای کودکان):

نویسنده علی قائمی است.

24.    الأسرة و القضایا الزواج:

نویسنده دکتر قائمی است.

25.    الأسرة والمسائل الجنس عند الناشئین (نوجوانان)

نویسنده دکتر قائمی است.

26.    الزواج الدینی فی اللبنان و اشکالیة الزواج المدنی المحترح

موضوع درباره ی ازدواج های امروزی و جدید است.

 

v    پیدا کردن این منابع:

ü     منابع قدیمی ومعتبر در  cdمکتبة الشامله و جامع الفقه است.

ü     رجوع به اینترنت.

ü     رجوع به کتابخانه های تخصصی مثل مجمع التقریب.

 

v      چند نمونه از فقه مقارن:

کتاب: المرأة و والولایة القضا- نویسنده الموجان السعدی

موضوع: تولی المرأة منصب القضاء

بحث قضاوت زنان در بین امامیه مقالات زیادی نوشته شده است. ولی شاید بتوان گفت در بین اهل تسنن کتابی که در مورد قضاوت زن باشد، جز کتاب المرأة آقای موجانی، نوشته نشده است.

متن کتاب:

فی حکم تولی المرأة منصب القضاء عدة الأقوال:

ü     قول1: عدم صحت تولیة المرأۀ القضاء و إذا ولیت یأثم المولّی و تکون ولایتها باطلة و قضاءها غیر نافذ مطلقاً.

ترجمه: سرپرستی زن در منصب قضاوت صحیح نیست و کسی که این حکم را برای زن صادر کرد، مرتکب گناه شده است و ولایت زن باطل بوده و قضاوتش غیر نافذ است مطلقاً. این نظر جمهور فقهاء است، مثل حنفی، حنبلی، مالکیه، زیدیه و زفر (متوفای سال 158 ه ق) از حنفیه.

نکته:

گویا نویسنده شیعه ی امامیه را نمی شناسد که نامی از او را نمی برد.

ü     قول 2: جواز تولیة المرأة القضاء مطلقاً فیصح قضاءها و ینفذ فی جمیع الحقوق سواء کان الحق حدّاً أو قصاصاً أو ... . ذهب إلیه الحسن البصری و ابن القاسم من المالکیة و ابن الجریر الطبری و ابن الحزم الظاهری.

ترجمه: جایز است که زنان متصدی منصب قضاوت شوند. پس قضاوت آنان صحیح بوده و حکم آنان در تمام حقوق نافذ می باشد؛ خواهد در حدود باشد یا در قصاص. حسن بصری، ابن قاسم مالکی، ابن جریر طبری و ابن حزم ظاهری قائل به این نظریه می باشند.

نکات:

§   کتاب فقهی ابن حزم ظاهری، «المحلّی» در 11 جلد و کتاب اصولی ایشان، «الإحکام فی أصول الأحکام» در 8 جلد می باشد.

§   ابن الجریر الطبری (متوفای سال 310 ه ق) می گوید: احمد ابن حنبل فقیه نیست، بلکه محدث است.

لذا سایر فقهاء اهل سنت از وی ناراحت بوده که چرا احمد ابن حنبل را فقیه نمی داند.

ü     قول3: عن قول الثالث لجمهورالحنفیة عدا زفر، فعدم الجواز فیما لا تصح شهادتها فیه کالحدود و القصاص و إذا تولّت و حکمت أثم مولّیها و عزلت لکن حکمها ینفذ و أما ما تصح شهادتها فیه و هو ما عدا الحدود و القصاص من الحقوق کالعقود المعاملات و النکاح و الطلاق و غیر ذلک فقد اختلفوا فی صحة القواعد فیه علی قولین

قائل به تفصیل:

1-  عدم الجواز: در مواردی که شهادت جایز نیست قضاوت هم نافذ نیست (حدود/قصاص)

حق ندارد چنین کاری کند ولی اگر حکم صادر کرد در حوزه قصاص و حدود حکمش نافذ است

2-  جواز در جایی که شهادت جایز است (غیراز موارد حدود وقصاص) قضاوت هم نافذ است (مثل عقود معاملات طلاق /نکاح)

تفصیل دیگر:

1.     قضاوت زنان جایز نیست در مواردی که شهادت آنان پذیرفته نمی شود، چنانچه قضاوت کرده و حکم صادر نمودند، آن حکم صحیح است زمانی که موافق با کتاب وسنت باشد.

اشکال:

مگر قضاوت در سایر احکام اگر مخالف با کتاب وسنت باشد، ارزشی دارد؟

پاسخ:

شاید منظور این باشد که اگر مخالف با قیاس باشد ارزش دارد.

2.     قضاء در حدود و قصاص باطل است، حتی اگر مطابق با کتاب و سنت باشد. بیشتر فقهای احناف قائل به این قول می باشند.

بدون تفصیل:

قضاوت و حکم زنان همیشه جایز و نافذ است و گناه ندارد. این نظر را زیر علی از احناف دارد. از جمله کتابهای معروف ایشان نصب الرائع می باشد.

نکته:

ü     نویسنده در این کتاب همه ی اقوال را ذکر کرده است و ادله و منابع را نیز بیان می کند.

ü     نویسنده (موجانی): قول اول، یعنی عدم صحت قضاوت زن مطلقا، را انتخاب کرده است.

 دلیل برای اثبات نظر خودش آورده است.

ü     استقصاء (استقراء، تتبع) اقوال در این کتاب وجود دارد؛ ولی از میان شیعیان فقط به نظرات شیعه زیدیه پرداخته است.

ü     در بررسی اقوال بحث آزاد بوده وخیلی به مذاهب اهمیت نمی دهد.

ü     بحث موضوعی وجدا از تعصبات مذهبی است.

ü     بحث خود را با عنوان و تیتر ارائه می دهد.

ü     اقوال بر اساس مذاهب دسته بندی نمی کند بلکه بر اساس ماهیت اقوال مطالب را بیان می کند.

مزایای این  روش:

1.     عدم تداخل بین نظرات؛

روش عمومی در بحث های مقارنه ای بیان اقوال بر اساس مذاهب است که این امر باعث تداخل آراء می شود؛ چون عده ای از احناف شاید قول دیگر را انتخاب کرده باشد.

2.     استفاده از نظرات معاصرین؛

موسوعة الکویتیة جهت حفظ آراء علماء گذشته و احترم به آنها فقط محصور به 4 مذهب شده است. یعنی در درون این 4 مذهب حق اجتهاد و تفکر داری و خارج از این 4 مذهب این حق را نداری.

ولی بعدا می فرماید: انصاف و مسئولیت دینی سبب می شود تا قائل شویم به باز کردن دریچه اجتهاد.

لذا آنچه که امروز شاهد هستیم نظرات جدید فقهاء در مسائل بالاخص در مسائل مستحدثه می باشد.

3.     ذکر نظر فقهائی که مذهب آنها را نمی دانیم؛

ü     در بحث مناصب حکومتی می توان:

·   به همین ادله استناد کرد. بالاخص در فضای فقه اهل تسنن می توان از قیاس، استحسان، فتح الذرایع و ...، به این ادله استناد کرد.

·   و یا به ادله لفظی (آیات و روایات) مثل آیات خلافت انسان استناد کرد..

مثلا خدشه وارد کنیم در آیه ولایت که:

آیا مراد از «خلقنا الانسان»، حضرت آدم است یا نوع بشر می باشد؟ یعنی مسئولیت خلافت در زمین آیا فقط به مرد واگذار شد یا نوع بشر؟ و در بسیاری از اتفاقاتی که در اول خلقت افتاد می توان بحث نمود.

ü     یکی از منابع مباحث جدید، مجموعه مقالات در مجمع جده است.