کارگاه علمی-پژوهشی روش تدریس احکام
مقدمه:
برخی اصطلاحات در عرف معنای خاصی دارد که در اصول شرعی قابل قبول نیست یا در بعضی موارد محدود شده است. یکی از این موارد، مباحث مربوط به حیض می‌باشد.
در عرف به هر خونی که از زن خارج میشود را حیض می‌گویند، اما در شرع این تعریف محدود به داشتن شرایط تشکیل خون است و مشهور علمای شیعه، آن را هفت شرط میدانند، البته ممکن است اختلافاتی در تعاریف این شروط وجود داشته باشد.
شرایط خون حیض
1. خون حیض باید حداقل سه روز باشد؛
2. خون حیض حداکثر 10 روز است؛
3. فاصله بین دو خون حیض حداقل 10 روز است و حداکثر ندارد؛
4. سن لازم برای شروع خون حیض، حداقل 9 سال تمام است؛
5. حداکثر سن برای دیدن خون حیض پایان یائسگی است؛
6. خون حیض دارای استمرار است؛
7. خون حیض دارای توالی است.
خونی که حتی یکی از شرایط بالا را نداشته باشد، حیض نیست. بنابراین، انواع خونی که زن می‌تواند ببیند مختلف است که عبارتند از: حیض؛ استحاضه؛ نفاس؛ زخم.
1. حداقل خون حیض سه روز است؛
آنچه از نظر مشهور علما پذیرفته شده است مراد خود روز است نه شبانهروز، ولی به دلیل لزوم استمرار، گاهی شب هم در محاسبه سه روز وارد میشود. البته نظر غیرمشهوری وجود دارد که سه روز را سه شبانهروز میدانند.
ابتدای سه روز، بستگی دارد که خون‌ریزی زن در چه موقع از روز شروع میشود که سه فرض برای این مسئله وجود دارد:
الف) از اذان صبح روز اول تا پایان روز سوم که مجموع سه روز و دو شب است.
ب) شروع خون‌ریزی در طول روز است.
ج) شروع خون‌ریزی در شب است؛ یعنی بین اذان مغرب تا صبح.
اگر خانمی کم‌تر از سه روز، حتی نیم ساعت کم‌تر، خون ببیند خون حیض نخواهد بود.
2. خون حیض حداکثر 10 روز است؛
برای درک 10 روز، همان موارد سه روز را در نظر گرفته فقط پایان آن متفاوت است که به شرح ذیل می‌باشد:
الف) شروع خون‌ریزی اذان صبح باشد.
ب) شروع خون‌ریزی بین روز.
ج) شروع خون‌ریزی در شب (بین اذان مغرب تا صبح)
نکته: پایان هفت روز، هیچ تأثیری در محاسبه پایان ده روز ندارد؛ یعنی اگر خانمی پس از 10 روز خون ببیند، خون بعدی (البته با شرایطی که بعداً شرح داده خواهد شد) حتماً استحاضه است. این جمله بدین معنا نیست که فقط آنچه بعد از 10 روز دیده میشود، استحاضه است شرح کامل مطلب در بخش عبور خون از 10 روز بررسی خواهد شد.
3. حداقل فاصله بین دو خون حیض باید 10 روز باشد؛
اگر زنی پس از پایان عادت ماهیانه دوباره خون ببیند و فاصله پایان تا شروع خون بعدی ده روز تمام (به شرح آنچه در مورد 10 روز گذشت) خون ببیند، می‌تواند حیض باشد، البته با شرایطی که در فصل عبور خون از 10 خواهد آمد؛ یعنی اگر زنی به شکل ذیل خون ببیند، می‌توان هر دو خون را با شرایطی که بعداً بیان میشود، خون حیض دانست.
سؤال: اگر فاصله بین دو خون کم‌تر از ده روز باشد، آیا تمامی خون دوم استحاضه است؟
پاسخ: در این مسأله اختلافی است. برخی تمام خون دوم را استحاضه میدانند و برخی دو روز اول را برای تکمیل ده روز پاکیی استحاضه دانسته و بقیه خون را حیض میدانند که در جای خود بررسی خواهد شد.
4. سن بلوغ؛
هر انسانی وقتی مکلف میشود که شرایط عمومی تکلیف را داشته باشد که یکی از شرایط عمومی تکلیف رسیدن به بلوغ است. زمان بلوغ در پسران سه شرط دارد: اتمام 15 سال تمام قمری؛ رشد موی درشت روی عانه (زیر شکم)؛ احتلام (بلوغ جنسی). مشهور فقها شرایط بلوغ در دختران را مانند پسران دانسته‌اند، ولی در مورد سن، پایان نه سال تمام را بیان نموده‌اند. پس می‌توان بیان کرد اگر دختری قبل از 9 سال خون ببیند، این خون حیض نخواهد بود.
سؤال: اگر دختری تولد خویش را نداند و خونی با نشانه‌های حیض ببیند، آیا می‌توان گفت که این دختر به سن بلوغ (9 سال تمام قمری) رسیده است؟
پاسخ: برخی آن را علامت بلوغ دانسته و برخی آن را علامت بلوغ نمی‌دانند، بلکه اگر با رؤیت این حال، دختر یقین به بلوغ خویش پیدا کند،، بالغ خواهد بود.
5. اتمام سن یائسگی؛
در این زمینه نظرات گوناگونی وجود دارد. پس از اتمام این سن، خون‌هایی که زن میبیند را استحاضه دانسته یا حکم به احتیاط بین حیض و استحاضه می‌نمایند. نظرات علما در مورد سن یائسگی به شرح ذیل است:
الف) پایان پنجاه سال قمری؛
ب) پایان شصت سال قمری (بین پنجاه تا شصت سالگی احتیاط مستحب)؛
ج)تفصیل زنان سیده پایان شصت سال قمری و زنان غیر سید پایان پنجاه سال قمری؛
د) برخی نظر سوم را دارند، ولی برای زنان غیر سیده پنجاه تا شصت ساله، قائل به احتیاط می‌باشند؛
هـ) تا وقتی که زن خون با شرایط حیض میبیند، حیض است. بنابراین، اگر زنی پس از سن یائسگی خون ببیند و حتی یکی از شرایط خون حیض را ندارد، استحاضه خواهد بود.
6. استمرار؛
یکی از شرایط خون حیض این است که در سه روز اول (که حداقل حیض است)، زن مرتباً آلوده باشد. البته تحقق حیض به خروج خون از مجراست، ولی استمرار حکم آن به استمرار خون درون مجراست، به گونهای که بتوان گفت اصلاً قطع نمیشود و اگر شخص مرتباً اختیار کند (خون را از درون امتحان نماید)، آلوده باشد، تا جایی که در طول روز حتی ده دقیقه هم پاک نباشد و بتواند بگوید در این سه روز اصلاً پاکی نداشته (البته در استفتاء برخی مراجع پنج و یک دقیقه هم ذکر شده است). از این رو، اگر زنی سه روز خون ببیند، ولی قطع و وصل شود، این خون شرط حیض را نخواهد داشت و خون استحاضه خواهد بود.
7 . توالی؛
یکی دیگر از شرایط حیض، توالی است؛ یعنی باید زن سه روز پیدرپی خون ببیند. برای مثال شنبه، یکشنبه، دوشنبه اگر یک روز در میان خون ببیند یا سه روز در طی یک دهه خون ببیند، خون حیض نخواهد بود که البته این نظر مشهور علما است و برخی فتوا و احتیاط متفاوت دارند و این شرط را به این گونه نمیپذیرند. جایگاه صفات آنچه بیان شد شروط خون حیض بود ولی هنگامی که به کتب فقهی (رساله، تحریر، عروه، منهاج) مراجعه میشود، ابتدا در تعریف حیض، صفات آن بیان میشود. این سؤال مطرح است که صفات چه جایگاهی دارد؟ وقتی در همان متون دقت میشود، بیان شده است که این صفات غالبی است؛ یعنی شرط تحقق حیض نیست، ولی صفات در بحث عبور خون از ده روز جایگاه مهمی دارد که در جای خویش به آن خواهیم پرداخت.
اجتماع حیض:
1. با شیر دادن امکان دارد. 2. با حمل امکان دارد، ولی احتیاط مستحب است که اگر از عادتش 20 روز بگذرد و خون ببیند، بین حیض و استحاضه جمع نماید.
شک در تحقق بلوغ با خروج خونی که صفات حیض دارد؛
1. اگر اطمینان به حیض بودن آن خون دارد و آن را نشانه آن میداند که به 9 سال رسیده است، حکم به حیض میشود. 2. اگر اطمینان به حیض بودن آن خون ندارد، احتیاط واجب حیض نیست (استصحاب عدم بلوغ) حدوث حیض با خروج خون محقق میشود، ولی برای بقای حیض، آلودگی درون کفایت میکند.
اگر خون از مجرا خارج نشود، آیا حیض حادث میشود؟
1. حیض است. 2. احتیاط جمع بین حیض و استحاضه (نظر امام در تحریر) 3. طهر است.
شک در مورد خون
1. اگر شک دارد که آیا چیزی خارج شده است یا نه، حکم به عدم خروج میشود. (استصحاب)
2. اگر شک دارد که آنچه خارج شده، خون است یا چیز دیگری، پاک است. (اصالت الطهارة)
3. اگر شک دارد خونی که خارج شده، از موضع خارج شده است یا جای دیگر، عدم حدث استصحاب طهارت. نکته: در این موارد تفحص لازم نیست.
استاد: سرکار خانم ها رامشک و کراماتی
